به نقل از ایلنا، ترکمنستان بخشی از بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد و عمده ذخایر این کشور در سه حوزه (الف) آمودریا در جنوب شرقی، (ب) حوزه مرغاب و (ج) حوزه خزر جنوبی هر دو در غرب این کشور قرار دارند. کشف ابرمیدان گالکنیش با ذخیره احتمالی بین ۲۱-۱۳ تریلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۶ حاصل تمرکز فعالیت‌های اکتشاف میدان‌های گازی در منطقه جنوب شرقی این کشور بود. در مه ۲۰۱۹ نیز شرکت Turkmengeologiya اعلام کرد که موفق به کشف میدان جدید گازی بزرگی در Tajibai در شرق این کشور شده است.
در سال ۲۰۲۱، مطابق آمارهای شرکت بی‌پی، تولید گاز ترکمنستان ۵۹ میلیارد مترمکعب بوده است. هرچند منابع دیگر نظیر فیچ سولوشن و اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده آن را ۸۱ میلیارد مترمکعب برآورد کرده‌اند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد روند تولید گاز این کشور، با رشد ۲ درصدی سالانه در سال ۲۰۳۰ به ۹۹.۲ میلیارد مترمکعب برسد و مصرف این کشور عمدتاً به‌خاطر طرح‌های پرهزینه تولید بنزین/ گازوئیل از گاز GTL، تولید برق و پتروشیمی از ۴۱.۳ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۹ به ۵۴.۹ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۳۰ افزایش می‌یابد، نتیجه اینکه ظرفیت صادرات گاز این کشور ۳۸.۴ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۹ به ۴۴.۳ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۳۰ افزایش می‌یابد.
در هر حال در میان کشورهای حوزه دریای کاسپین، ترکمنستان به برجسته‌ترین صادرکننده گاز طبیعی بدل شده است. مطابق آمارهای BP ۲۰۲۱، میزان صادرات گاز ترکمنستان در پایان سال ۲۰۲۰، ۳۱.۴ میلیارد مترمکعب بوده که قسمت اعظم آن به چین صادر شده و تنها از ژوئیه ۲۰۱۹ قرارداد صادرات مجدد ۵.۵ میلیارد مترمکعب به روسیه امضا شد. حجم صادرات گازی ترکمنستان به چین در سال ۲۰۲۰ به میزان ۲۷.۲ میلیارد مترمکعب بوده است. شایان ذکر است که در سال ۲۰۱۹ و سال ۲۰۲۰ این کشور صادراتی به ایران یا سوآپ از ایران برای آذربایجان نداشته است.
نکته مهم اینجاست که در حالی که این کشور دارای قرارداد صادراتی تا ۴۰ میلیارد مترمکعب از شاخه‌های B ،A و C خطوط لوله آسیای مرکزی به چین است، در سال ۲۰۱۹ تنها ۳۰ تا ۲۷ میلیارد مترمکعب به چین صادر کرده است که نشان‌دهنده کاهش تمایل چینی‌ها به افزایش واردات گاز از ترکمنستان به دلایل مختلف است. احتمالاً یکی از دلایل انعقاد قرارداد جدید برای صادرات مجدد به روسیه در ژوئیه ۲۰۱۹ نیز کاهش تقاضای واردات گازی چین از ترکمنستان، همچنین توقف صادرات این کشور به ایران بوده است.
چینی‌ها به‌دلیل تغییراتی که در برنامه رشد اقتصادی خود تحت عنوان New Normal Economy داشته‌اند تقاضای واردات گازی خود را کنترل کرده و افزون بر این، با شروع به واردات گاز از روسیه از خط لوله پاورسیبریا، سعی دارند که از این منبع عرضه استفاده کنند تا اینکه گاز ترکمنستان را از شرق کشور خود به مراکز مصرف در شمال غربی خود ترانزیت کنند.
برای ترکمن‌ها هم صادرات بیشتر گاز به چین در شرایطی که بازار دیگری داشته باشند، مقرون‌به‌صرفه نیست، زیرا باید تا یک‌سوم درآمد صادرات گازی خود را به دو کشور ازبکستان و قزاقستان بابت هزینه ترانزیت پرداخت کنند. از این گذشته، چینی‌ها بخش زیادی از هزینه واردات گازی خود از ترکمنستان را به‌صورت عرضه کالا و خدمات چینی به ترکمنستان و هزینه ساخت خط لوله منظور می‌کنند که برای دولت مطلوب نیست.
نکته مهم دیگر در مورد صادرات گاز ترکمنستان و چشم‌انداز آن این است که این کشور، ظرفیت گاز کافی برای عرضه به همه طرح‌های مدنظر صادراتی خود را ندارد. در حالی که با کشور چین تا ۴۰ میلیارد مترمکعب، با روسیه ۵.۵ میلیارد مترمکعب، با خط لوله تاپی تا ۳۳ میلیارد مترمکعب و با ایران ۸ میلیارد مترمکعب قرارداد صادراتی دارد، (جمعاً بیش از ۹۶ میلیارد مترمکعب) این کشور توانسته است در سال ۲۰۱۹ تنها ۳۰ میلیارد مترمکعب ظرفیت صادرات داشته باشد.
ترکمنستان در تلاش برای گشودن مسیری دیگر برای صادرات گاز خود افزون بر مسیر صادراتی اصلی‌اش به روسیه با کشورهای دیگری به‌منظور ایجاد زیرساختارهای لازم برای گاز و خطوط لوله مشارکت کرده است. اخیراً دو خط لوله به ایران و چین شروع به‌کار کرده و مسیرهای دیگری نیز در دست بررسی هستند و حداکثر ظرفیت خطوط صادرات گاز از ترکمنستان در حال حاضر نزدیک به ۱۰۰ میلیارد مترمکعب در سال است.
خط لوله مرکزی آسیای مرکزی (CAC) مهم‌ترین مسیری است که ترکمنستان گاز خود را به روسیه و شبکه گازی گازپروم صادر می‌کند. شاخه غربی این خط لوله، گاز ترکمنستان را از منطقه دریای خزر به شمال و شاخه شرقی، گاز ترکمنستان را از شرق این کشور و جنوب ازبکستان به غرب قزاقستان منتقل می‌کند. مجموع ظرفیت این شاخه‌ها ۳۵۳۰ میلیارد فوت مکعب در سال است، اما به دلیل ضعف‌های فنی، ظرفیت واقعی آن نصف این میزان است. دیگر خط این کشور خط لوله کروپچی – کردکوی (ایران) است، این خط لوله ۲۰۰ کیلومتری در سال ۱۹۹۷ احداث شد که اولین خط لوله گاز طبیعی آسیای مرکزی برای به حاشیه راندن مسیر روسیه بود. ظرفیت این خط لوله حدود ۱۳.۵ میلیارد مترمکعب در سال است.
خط لوله دولت‌آباد – خانگیران (ایران) دومین خط لوله با ظرفیت ۶ میلیارد مترمکعب به ایران در ژانویه سال ۲۰۱۰ آغاز شد که حسب آن ترکمنستان می‌توانست گزینه‌های صادراتی خود را افزایش دهد. فاز دوم این پروژه ۵۵۰ میلیون دلاری در نوامبر سال ۲۰۱۰ افتتاح شد که ظرفیت خود را به ١٢میلیارد مترمکعب در سال افزایش می‌داد. خط لوله خط لوله آسیای مرکزی – چین دیگر خط این کشور است. شرکت ملی نفت چین (سی‌ان‌پی‌سی) خط لوله گازی ۱۸۳۳ کیلومتری ترکمنستان – ازبکستان – قراقستان – چین را برای صادرات گاز از میدان‌های شرقی ترکمنستان به شرق چین و نیز در داخل سرزمین چین از غرب به شرق آن کشور احداث کرد.
پیش‌بینی اولیه این شرکت انتقال ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز از طریق این خط لوله به چین بود که در دسامبر ۲۰۰۹ شروع به‌کار کرد، اما در اواسط سال ۲۰۱۱ شرکت CNPC اعلام کرد که ظرفیت خط لوله می‌تواند تا ۶۰ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۱۵ افزایش یابد. توافق بین دو دولت مبنی بر تأمین گاز از طریق ۱۳ میلیارد مترمکعب سهم شرکت چینی در قرارداد ۳۵ ساله «مشارکت در تولید» میدان بختیارلیک و ۱۷ میلیارد مترمکعب از تولید دیگر میدان‌های این کشور در جنوب شرقی کشور- نظیر یولاتان جنوبی/ گالکنیش – انجام شده است. خط لوله تاپی یک مسیر دیگر برای صادرات منطقه خزر برای تأمین تقاضای جنوب آسیا، پمپاژ یا انتقال نفت و گاز طبیعی از طریق ایران به خلیج فارس یا از جنوب غرب ترکمنستان از طریق پاکستان به جنوب آسیا است. گزینه افغانستان متضمن ایجاد خط لوله از داخل افغانستان تا بازارهای هدف در پاکستان و هند است.
خط لوله ترانس افغان که خط لوله تاپی (ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند) نیز نامیده می‌شود بیش از ۱۰۰۰ مایل از در ترکمنستان تا فزیلکه در هند در مرز پاکستان و هندوستان را طی کرده و ظرفیت آن ۳۳ میلیارد مترمکعب در سال است. از جمله عوامل اصلی توقف ساخت این خط لوله نگرانی‌های امنیت عرضه، بی‌ثباتی در قیمت‌ها، ناامنی در افغانستان و فقدان منابع مالی است. چهار کشور درگیر در این پروژه در دسامبر ۲۰۱۰، توافقنامه‌ای مبنی بر ایجاد خط لوله گاز و نیز موافقت‌نامه‌های بین دولتی را امضا کرده و پاکستان و ترکمنستان نیز بر سرفصل‌های موافقت‌نامه‌ای در خصوص قیمت واردات در نوامبر ۲۰۱۱ به توافق رسیدند. قرارداد این خط لوله در سال ۲۰۱۵ بین چهار کشور دخیل امضا شد و قرار بود در سال ۲۰۱۹ به بهره‌برداری برسد که راه‌اندازی چنین خط لوله‌ای در سال‌های آتی به دلایل امنیتی، اقتصادی (قیمت گاز) و لجستیکی (در دسترس بودن گاز صادراتی ترکمنستان) تا آینده نزدیک به نظر نامحتمل است.
خط لوله برنامه‌ریزی‌شده ترانس کاسپین (TCP) دیگر خط صادراتی این کشور برای انتقال گاز ترکمنستان از طریق دریای خزر به آذربایجان و اتصال آن به خطوط لوله اروپا است. این خط لوله با ظرفیت ۳۰ میلیارد مترمکعب در سال می‌تواند به خط لوله قفقاز جنوبی که به ترکیه گاز منتقل می‌کند، متصل و از طریق خط لوله TANAP ترکیه به اروپای جنوبی و جنوب شرقی وصل شود.
ترکمنستان خط لوله داخلی شرق – غرب برای تأمین گاز خط لوله ترانس کاسپین را در مه سال ۲۰۱۰ آغاز کرد تا میدان‌های جنوب شرق ترکمنستان را به دریای خزر وصل و به‌عنوان خط ترانزیت بالقوه به اروپا از طریق مسیر ترانس‌کاسپین عمل کند.
اکنون ترکمنستان در راستای متنوع‌سازی مقاصد صادراتی خود قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه‌ای را با ایران و آذربایجان منعقد کرده که طبق آن قرار است سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.
بر اساس این توافق که در حاشیه اجلاس سران کشورهای همکاری اقتصادی (اکو) در ترکمنستان توسط وزرای نفت ایران و جمهوری آذربایجان به امضا رسید، ترکمنستان روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان می‌فروشد. این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت خواهد شد و ایران گاز مصرفی موردنیاز خود در پنج استان کشور را به‌عنوان حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد.
مهدیه ابوالحسنی چیمه در ارزیابی قرارداد سوآپ گازی ایران – ترکمنستان – آذربایجان و نقاط قوت و ضعف آن برای کشور ما و اینکه آیا با ذخایری که داریم زیبنده هست این واردات گاز را داشته باشیم، به ایلنا گفت: نباید به مسئله این‌گونه نگاه کرد،زیرا این در اصل یک واردات نیست و سوآپ گازی است، شاید حتی برای ما به‌صرفه‌تر باشد که گاز بخشی از استان‌های شمال شرقی را از این مسیر تأمین کنیم تا اینکه بخواهیم خط لوله تأسیس کنیم و گاز را از جنوب به شمال برسانیم.
وی افزود: ترکمنستان از گذشته دو خط لوله برای صادرات گاز به ایران داشت یکی از استان‌های شمالی می‌گذشت و دیگری قرار بود از مسیر دولت‌آباد و سرخس عبور کند تا به تهران برسد. با توجه به اینکه بین برق و گاز رابطه‌ای تنگاتنگ وجود دارد و در فصل زمستان به‌دلیل افزایش مصرف گاز ممکن است نیروگاه‌ها دچار چالش برای تأمین خوراک شوند، به این منظور تأمین گاز دارای اهمیت است.
این کارشناس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی تصریح کرد: نیاز به گاز در فصل زمستان به دلیل نیاز به گرمایش و همچنین نیاز نیروگاه‌ها به مصرف گاز افزایش یافته و فشار بیشتری بر شبکه‌های گاز وارد می‌شود و این در شرایطی است که ما زمستان سال گذشته با خاموشی زمستانی هم مواجه شدیم، بنابراین سوآپ شاید بتواند کمکی در جهت تأمین گاز پایدار در شمال شرق کشور باشد.
وی سوآپ گاز را از جمله مزیت‌های این تفاهم‌نامه برشمرد و گفت: اکنون ما برای واردات گاز از این طریق مبلغی را به ترکمنستان نمی‌پردازیم بلکه کل حجم گاز وارد شده در شمال شرق کشور مصرف می‌شود، ما بخشی از گاز را به‌عنوان سوآپ فی بر می‌داریم و همان حجم واردات منهای سوآپ فی از شمال غرب خارج و تحویل آذربایجان می‌شود. درواقع این سوآپ یک معامله برد – برد است.
ابوالحسنی اظهار کرد: با توجه به موقعیت کشور ما و همسایگی با پنج کشور عضو اکو و با توجه به شرایط تحریمی که در آن هستیم باید تلاشی صورت گیرد تا روابطمان را لااقل با کشورهای همسایه گسترش دهیم که این تفاهم‌نامه سوآپ گاز در این زمینه به ما کمک می‌کند.
وی با اشاره به امتیازات سیاسی بابت قرارداد یادشده برای کشور گفت: وقتی رئیس‌جمهور در جریان توافق قرار می‌گیرد، بی‌شک جنبه‌های سیاسی قضیه دیده شده و به لحاظ سیاسی برای ما و دیگر کشورهای حاضر در این قرارداد یک فاکتور مثبت تلقی خواهد شد.
این کارشناس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در ادامه به خط لوله تاپی اشاره و اظهار کرد: اکنون مشتری عمده گاز ترکمنستان چین است و علاوه بر آن قرار است خط لوله تاپی گاز ترکمنستان را از افغانستان به پاکستان و سپس به هند برساند، بنابراین تا زمان تحقق تاپی چین به دلیل واردات حجم عمده‌ای از گاز ترکمنستان قدرت چانه‌زنی بالایی دارد و به نحوی تعیین‌کننده است، به همین دلیل ترکمنستان به‌دنبال این است که مسیرهای صادراتی را متنوع کند تا به یک کشور وابسته نباشد.
وی با اشاره به رقابت تاپی و آی‌پی افزود: شاید ایران بتواند با روش قیمت‌گذاری پاکستان را جذب کند، ضمن اینکه با توجه به توافق طالبان با ترکمنستان اگر تاپی به بهره‌برداری برسد روی خط لوله ایران – پاکستان نیز تأثیر می‌گذارد.
ابوالحسنی با اشاره به رقابت احتمالی ایران و ترکمنستان برای ورود به اروپا اظهار کرد: اگر تاپی راه‌اندازی شود با توجه به اینکه ترکمنستان یک مسیر دیگر گازی به نام ترانس‌کاسپین به اروپا دارد حتی با وجود حل مسائل فنی و زیست‌محیطی و مسائل مرتبط با حقوق دریایی خزر، این کشور دیگر گازی برای صادرات به اروپا ندارد، بنابراین شاید اروپا در آینده چشم‌اندازی برای صادرات گاز از سوی ایران باشد.
